Wacław Komarnicki
1891-1954, prawnik, profesor uniwersytetu w Wilnie i polityk endecki.
Rzekoma budowa władzy sowieckiej od dołu, czyli tzw. centralizm demokratyczny, jakim ma być ustrój sowiecki według autorów sowieckich i niektórych niesowieckich, nie odpowiada faktycznej konstytucji ZSSR. Partia komunistyczna opiera się bowiem nie na budowie od dołu, lecz na władzy z kilku osób złożonego centrum tzw. Politbiuro.
Nie jest też ZSSR państwem klasowym w sensie dyktatury proletariatu. Partia komunistyczna określona bowiem jest jako awangarda proletariatu, znowuż więc mniejszość, narzucająca swą wolę ogółowi. Zwłaszcza jaskrawo uwydatnia się ten fakt na tle stosunków społeczno-gospodarczych w Rosji, z jej wielką przewagą włościaństwa nad nielicznym stosunkowo proletariatem fabrycznym.
Celem tej partyjnej dyktatury jest realizacja doktryny komunizmu. Wszystko inne sprowadzone jest do znaczenia środka, w szczególności dla doktryny poświęca się wolność i życie jednostki oraz aktualne potrzeby uprzywilejowanej warstwy – proletariatu. Stwierdzając rozdźwięk stanu faktycznego, istniejącego w ZSSR, zarówno z konstytucją pisaną, jak i doktryną Marksa-Lenina o stopniowym „obumieraniu państwa”, określimy ustrój sowiecki jako ideokratyczną oligarchię.
Oligarchia ta z tendencji swych jest uniwersalistyczna w sensie dążenia do objęcia przez nią ogółu istniejących lub mających w przyszłości powstać republik socjalistycznych. Te jej tendencje znalazły przeciwnika w postaci faszyzmu we Włoszech, hitleryzmu w Niemczech oraz rozmaitych form państwa autorytatywnego w różnych krajach. Wymienione prądy przeciwne opierają się tak, jak komunizm, na systemie monopartyjnym, a przeto należą one wraz z nim do współczesnego zjawiska dyktatury partii. I one również podporządkowują całości jednostkę, stoją na stanowisku anty-indywidualistycznym tj. na gruncie tzw. totalizmu. I pod względem zasad i metod politycznych mamy tu pewne punkty styczne i analogie: odrzucenie zasady podziału władz, potępienie parlamentaryzmu, zasada rządów mniejszości czyli tzw. elity, urabianie intensywne opinii publicznej za pomocą propagandy ze szczególnym zwróceniem uwagi na wychowanie młodzieży w duchu regime’u, stosowanie gwałtu do przeciwników politycznych przez milicje partyjne. Oczywiście, że zachodzą pomiędzy poszczególnymi dyktaturami partii w różnych krajach znaczne różnice co do stopnia intensywności tych zjawisk, tak jak z drugiej strony dzieli te zachodnio-europejskie dyktatury partyjne od bolszewizmu różnica cywilizacji, choć i na tym terenie spotykamy się z taką współczesną nocą bartłomiejowską, jak masowe egzekucje w Niemczech w nocy z 29 na 30 czerwca 1934 r.
Ważniejsze jest to, że pomiędzy komunizmem rosyjskim a totalizmem europejskim leży cała przepaść w zakresie podstaw ideologicznych. Totalizm europejski wychodzi z pojęcia całości społeczeństwa, której podporządkowuje nie tylko jednostkę, ale i grupy społeczne. Jest to stanowisko anty-klasowe, oparte na rozróżnieniu hierarchii celów społecznych, a stąd na podporządkowaniu celów partykularnych nadrzędnemu celowi całości, jaką jest państwo lub naród. Totalizm dąży do przezwyciężenia przeciwieństw klasowych w sensie ich zharmonizowania na podstawie interesu ogólnego, operując pojęciem dobra powszechnego.
Pod tym względem przeciwstawienie doktryny komunizmu jest całkowite. Wychodzi bowiem ona, jako z założenia, z walki klas i dąży do tryumfu jednej z nich – proletariatu drogą zniszczenia wszystkich klas innych. Tą drogą zamierza doktryna ta osiągnąć społeczeństwo bezklasowe, w którym nie będzie przeciwieństw grup społecznych.
Poza tym nie da się totalizm europejski sprowadzić bez reszty do reakcji anty-komunistycznej. Działały tu przyczyny inne, ogólne oraz odrębne dla każdego konkretnego wypadku. Reminiscencje z czasów wojny światowej, antagonizmy międzynarodowe, prądy nacjonalistyczne – złożyły się na powstanie tej formy politycznego ustroju w różnych państwach. […]
Analiza zasadniczych przepisów konstytucji stalinowskiej, poprzedzona przez przedstawienie komunistycznej doktryny państwa oraz poprzednich konstytucji sowieckich z lat 1918 i 1924, doprowadza nas do stwierdzenia w niej nie dalszego rozwoju systemu konstytucyjnego sowieckiego, ale jego załamania się, jako odrębnej koncepcji ustroju politycznego, i upodobnienia się do konstrukcji ustrojowych państw demokratycznych, opartych o tzw. zasady 1789 r., czyli według terminologii komunistycznej – „burżuazyjnych”.
Nie należy jednak tej zmiany konstrukcji konstytucyjnej uważać za istotne przeobrażenie ustroju politycznego Związku Sowietów, albowiem konstytucja faktyczna – czyli dyktatura partii komunistycznej pozostaje nietknięta, a poniekąd umocniona przez art. 141 konstytucji, wprowadzający tę partię do przepisów konstytucyjnych.
Istotą komunizmu jest jego doktryna społeczno-gospodarcza, ściśle: idea przewrotu społecznego. Wszystko inne posiada dla komunistów znaczenie względne. Ani forma polityczna, ani kwestia narodowościowa nie stanowi w myśl doktryny komunistycznej istoty współżycia społecznego. Może zatem komunizm przyjąć formy demokratyczne tak, jak dać radykalne rozwiązanie kwestii narodowościowej. Polityka narodowościowa ZSSR, opierająca się o zasadę samookreślenia narodowego i zaspokojenie aspiracji narodowych, nie jest wyrazem specjalnego poszanowania tych aspiracji, ale jedynie zarządzeniem celowym, obliczonym na usunięcie sporów narodowościowych, jako zniekształcających istotne cele proletariatu.
Podobnież i w zakresie form politycznych może komunizm poczynić koncesje na rzecz instytucji demokratycznych, o ile zostanie zachowana kierownicza rola partii komunistycznej. Poczynienie tych koncesji może być dla niego dogodne, bądź ze względu na wrażenie na zewnątrz (manifestacja contra faszyzmowi), bądź też dla konsolidacji wewnętrznej, potrzebnej wobec poczucia niebezpieczeństwa zewnętrznego.
Odmawiając konstytucji stalinowskiej znaczenia zmiany regime’u politycznego Sowietów, właściwe jej znaczenie oceniamy w sferze techniczno-prawnej.
Machina państwowa Sowietów uległa z biegiem czasu zbiurokratyzowaniu i wykazywała coraz większe braki w funkcjonowaniu, o czym mamy oficjalne oświadczenia czynników kierowniczych ZSSR. Pomiędzy aparatem władzy a ludnością wytworzyła się pustka. Wyjść z tego marazmu, stworzyć nowe kadry dla pracy państwowej, wobec przeżycia się form politycznych sowieckich i zniechęcenia do nich ludności, stało się sowiecką racją stanu. Środkiem zaś ma być przyjęcie form demokratycznych z instytucją głosowania powszechnego na czele, od którego władcy ZSSR spodziewają się ożywienia skostniałej państwowości sowieckiej.
Oczywiście, że przyjęcie tych form może przynieść dalsze, niezamierzone przez twórcę nowej konstytucji sowieckiej rezultaty. Przyjęcie ich bowiem otwiera drogą dla dalszej ewolucji politycznej.
Tę ewolucję ma na widoku prąd polityczny wśród emigracji rosyjskiej, zwany eurazyjskim, wysuwający jedność tzw. Eurazji tj. obszaru ZSSR pod względem cywilizacyjnym i odrębność tego obszaru od Europy. Eurazejczycy stają na gruncie dokonanego przez bolszewików w Rosji przewrotu, widząc w nim pierwiastki rodzime i dodatnie i dążą do naprawy i częściowej modyfikacji tego ustroju. Z tym łączą oni wiarę w misję dziejową Eurazji wobec stwierdzanego przez nich kryzysu wyczerpania cywilizacji zachodniej.
Ewolucja politycznego ustroju Związku Sowieckiego stanowi ciekawe zjawisko historyczne przełamania się doktryny, powstałej na Zachodzie, w specyficznych warunkach życia rosyjskiego i cech psychiki rosyjskiej, której praźródła doszukiwać się musimy w odrębności cywilizacji bizantyńskiej, dalszego zaś ukształtowania w absolutystycznym regime’ie carskim.
* * *
Wacław Komarnicki (1891-1954) – prawnik, publicysta i polityk, związany z endecją. Urodził się 29 lipca 1891 r. w Warszawie. Studia prawnicze i filozoficzne podjął na Uniwersytecie Lwowskim i Uniwersytecie w Dorpacie. Doktorat obronił w 1920 r. na Uniwersytecie Jagiellońskim. Brał udział w wojnie z bolszewikami. Od 1921 r. stał na czele Katedry Prawa Państwowego i Nauki o Państwie Uniwersytetu Stefana Batorego, był dziekanem tamtejszego Wydziału Prawa (1924-1927), wykładał także w Szkole Nauk Politycznych w Warszawie i Uniwersytecie St. Andrews. W latach 1928-1935 zasiadał w Sejmie, jako poseł Stronnictwa Narodowego, najpierw z listy państwowej, a następnie z okręgu wileńskiego. Należał do czołowych oponentów Konstytucji Kwietniowej. W drugiej połowie lat 30., w sporach w obozie endeckim stanął po stronie starszej generacji działaczy, sprzeciwiających się radykalizmowi młodego pokolenia endeków. Po najeździe na Polskę wojsk sowieckich we wrześniu 1939 r. dostał się do niewoli. W obozach dla jeńców wojennych spędził łącznie 23 miesiące. Sowieci zwolnili go dopiero w 1941 r., po interwencji brytyjskiego ministerstwa spraw zagranicznych, które działało na prośbę Władysława Sikorskiego. Komarnicki wyjechał do Anglii, gdzie kontynuował podjętą jeszcze w latach 20. współpracę z Uniwersytetem St. Andrews. Wbrew woli skupionych wokół Tadeusza Bieleckiego działaczy swej partii – Stronnictwa Narodowego – objął tekę ministra sprawiedliwości w rządzie Sikorskiego, a po śmierci generała jego następcy – Stanisława Mikołajczyka (1942-1944). W głośnym Liście otwartym do Winstona Churchilla, wysłanym 10 marca 1945 r., protestował przeciwko ustaleniom konferencji jałtańskiej. W 1945 r. rozpoczął wykłady na Uniwersytecie Oksfordzkim i w londyńskiej Polskiej Szkole Nauk Politycznych. Do kraju już nie powrócił. Zmarł 19 marca 1954 r. w Londynie. Jego książki i artykuły – m.in. Ustrój państwowy Austro-Węgier (1918), Polskie prawo polityczne. Geneza i system (1922), Zarys ustroju państwowego Rzeczypospolitej Polskiej (1923), O zmianie konstytucji polskiej (1927), Odbudowa państwowości polskiej na ziemiach wschodnich (1929), Ustrój państwa polskiego (1932), O projekcie nowej Konstytucji (1937), Ustrój państwowy Polski współczesnej (1937), Nowy ustrój państwowy Związku Sowietów (1938) – należą do najciekawszych pozycji z dziedziny studiów nad prawem i ustrojem, jakie powstały w II RP.
Prezentowany fragment pochodzi z pracy Nowy ustrój państwowy Związku Sowietów (Wilno, 1938, s. 16-18, 29-31), uchodzącej za jedną z najlepszych analiz ustroju sowieckiego lat 30. XX wieku.